Rumeli Nurları

7 Ekim ile 13 Ekim tarihleri
arasında yapılan Rumeli
gezisinin günübirlik notları…

(*) Not: Bu nutuk; Hürriyet ilanının (ll. Meşrutiyetin) üçüncü gününde 27 Temmuz 1908 tarihine nutuk olarak İstanbul’da;

Ve bir hafta sonra da Selânik’te irad edildiği gibi;

02 Ekim 1908 – 08 Ekim 1908 tarihleri arasında 11, 12, 24 ve cilt 2 sa­yılı Misbah Ga­zetesi’nde neşredilmiş ve sonra;

“Kütübhane-i İctihad” sa­hibi Ahmed Ramiz tarafından “Nutuk” diye derlenen Bediüzzaman Haz­retlerinin sair bazı makaleleri ile birlikte 1910 tarihinde İstanbul–İk­bal-i Millet matbaasında tab’ ettirilmiştir.

Biz, ayrı ayrı za­manda neşredilmiş bu Nutuk’un, ya da Makalelenin her iki nüshala­rını da yeniden karşılaştır­dıktan sonra dercettik.

Bu nutkun Misbah Gazetesiyle olan farkları dipnotlarda siyah yazı ile verilmiştir.

“Misbah” gazetesi 2 Ekim 1908 nüshasında, bu nutkun ilk bölümünün başında şöyle bir tarif koymuştur:

“İstanbulumuzca Kürd Hoca denmekle maruf, fazıl-ı şehîr Bediüzzaman-ı Kürdî Molla Said Hazretlerini inkılab-ı mes’ud ibtidalarında Dersaadet ve Selanik’te kerraren irad edip bilhassa ga­zetemize ihda eylediği nutk-ı irticalidir.”

Biz ise “Nutuk” kitabındaki metni asıl aldık.

* HÜRRİYETE HİTAP

Ey hürriyet-i şer’î! Öyle müdhiş amma güzel ve müjdeli bir sadâ ile ça­ğırıyorsun; benim gibi bir Kürdü tabakat-ı gaflet altında yat­mışken uyandırıyorsun. Sen olmasaydın, ben ve umum millet zin­dan-ı esarette kalacaktık. Seni ömr-ü ebedî ile tebşir ediyorum.

Eğer aynü’l-hayat-ı şeri­atı menba-ı hayat yapsan ve o cennette neşv ü nema bulsan, bu millet-i mazlûme de eski zamana nisbeten bin derece te­rakki edeceğini müjde veriyorum. Eğer hakkıyla seni rehber etse, ağraz-ı şahsî ve fikr-i intikam ile sizi lekedar etmezse!..

“El-azametü lillah vel-minnetü lehû” ki; bizi kabr-i vahşet ve istibdaddan ihraç ve cennet-i ittihad ve muhabbet-i milliyeye davet etti.

Ya Rab! Ne saadetli bir kıyamet, ne güzel bir haşir ki, “vel-ba’sü ba’de-l mevt” hakikatının küçük bir misalini bu zaman bize tasvir ediyor. Şöyle ki:

Asya’nın ve Rumeli’nin köşelerinde medfun olan medeniyet-i ka­dîme hayata başlamış; ve menfaatini mazarrat-ı umumiyede arayan ve is­tibdadı arzu edenler يَا لَيْتَنِى كُنْتُ تُرَابًا demeye başladılar.

Yeni Hükûmet-i Meş­rutamız mu’cize gibi doğduğu için, inşâallah bir seneye kadar تَكَلَّمَ فِى الْمَهْدِ صَبِيّاً nin sırrına mazhar olaca­ğız!..

Mütevekkilane, sabûrane tuttuğumuz otuz sene ramazan-ı sükû­tun sevabıdır ki, azabsız cennet-i terakkî ve medeniyet kapılarını bize açmış­tır. Hâkimiyet-i milletin beraât-i istihlali olan Kanun-u Şerî-i Esasi, hâ­zin-i Cennet gibi bizi oralara duhûle davet ediyor.

Ey mazlum ihvan-ı vatan!.. Gidelim dâhil olalım!

Birinci kapısı: İttihad-ı kulûb.

İkincisi: Muhabbet-i milliye.

Üçüncüsü: Maarif.

Dördüncüsü: Sa’y-i insanî.

Beşincisi: Terk-i sefahettir.

Ötekilerini sizin zihninize havale ediyorum. Zîrâ davete icabet vâcibdir.

Bu inkılab-ı azîmin fatihası mu’cize gibi başladığı için bir fâl-i ha­yır­dır ki, hâtimesi de pek güzel olacaktır. Şöyle ki:

Bu inkılab, fikr-i beşerin ağır zincirlerini parça parça ve isti’dad-ı te­rakkiye karşı sedleri zîr ü zeber ederek, hükûmeti varta-yı mevtten tahlis ve bu millet-i mazlumede cevher-i insaniyeti izhar ve âzade olarak kâ’be-i kemâlâta doğru gönderdiği gibi; hâtimesi de, yani otuz sene kadar rengâ­renk sefahât ve hevesât ve israfât ve lezaiz-i nâmeşruâ gibi seyyiat-ı me­deniyet, devlet-i medeniyeti, (hükûmet-i müstebide gibi) inkıraza sevkeden umûrlar maddeten zararını ihsas edeceğinden o muzlim ve ke­sif olan sehab, arzu-yu umumî ile münkeşif olduğundan, şems-i Şeriat ve ma’kesi olan kamer-i medeni­yet berrak ve saf cevv-i asûmanda ^(*) Asya’yı ve Rumeli’ni tenvir ve mutazammın olduğu isti’dad-ı kemâlin to­humları tenmiye ve hürri­yetin yağmuru ile neşv ü nema bularak rengâ­renk elvân ile tezyin edeceğini bu fâl-i hayır bize müjde veriyor. Mu’cize-i Peygam­berîdir (A.S.M.) ve bu millet-i mazlumeye bir inâyet-i İlahîyedir ve cem’iyet-i milliyenin niyet-i hâlisesinin kera­me­tidir ki,(**) bu maden-i saa­det ve hürriyet olan ittihad-ı kulûb ve muhabbet-i millî elimize mec­canen geçti. Milel-i saire mil­yonlarla cevahir-i nüfus feda etmekle ka­zan­dılar. Ölmüş olan hissiyât ve âmâl ve müyulat-ı âliye-i milliyemiz ve ahlâk-ı hasene-i İslâmiyemizi bu küre-i arz denilen (cezbe tutmuş mevlevî gibi) meczub cevvalin sımahında tanin-endaz ve umum mil­leti sürur ile bir garib ihtizaza geti­ren sadâ-yı hürriyet ve adalet, nefh-i sûr-u İsrafil gibi hayatlandırıyor.

Sakın ey ihvan-ı vatan! Sefahetlerle ve dinde lâübaliliklerle tek­rar öl­dürmeyiniz. Ve bütün efkâr-ı fâsideye, ahlâk-ı rezileye ve desais-i şeytaniyeye ve tabasbusata karşı; bu Şeriat-ı Garra üzerine müesses olan Ka­nun-u Esasî Azrail hükmüne geçti, onları öldürdü.

Ey hamiyetli ihvan-ı vatan! İsrafat ve hilaf-ı şeriat ve lezaiz-i nâmeşruâ ile tekrar ihya etmeyiniz! Demek şimdiye kadar mezarda idik, çürüyorduk. Şimdi bu ittihad-ı millet ve meşrutiyet ile rahm-ı madere geç­tik, neşv ü nema bulacağız. Yüz bu kadar sene geri kaldı­ğımız me­safe-i terakkiden inşâallah mu’cize-i Peygamberî (A.S.M.) ile, şimendi­fer-i Kanun-u Şerî-yi Esasiyeye(1) amelen ve burak-ı meş­veret-i şer’iyeye fikren bineceğiz. Bu vahşet-engiz sahra-yı kebiri bir zaman-ı kasirde te­kemmül-ü mebadî cihetiyle tayyetmekle beraber, milel-i mütemeddine ile omuz omuza müsabaka edeceğiz. Zîrâ onlar öküz ara­basına binmişler, yola gitmişler. Biz birdenbire şimendifer ve balon gibi mebadîye binece­ğiz, geçeceğiz. Belki câmi’-i ahlâk-ı hasene olan haki­kat-ı İslâmiye ve isti’dad-ı fıtrî ve feyz-i imanın ve şiddet-i cû’un hazma verdiği teshil yar­dımıyla fersah fersah geçece­ğiz. Nasıl ki vaktiyle geç­miş idik.

Talebeliğin bana verdiği vazife ile hürriyetin ferman-ı mezuniye­tiyle ihtar ediyorum:

Ey ebna-yı vatan! Hürriyeti sû’-i tefsir etmeyiniz, tâ elimizden kaç­masın. Ve müteaffin olan eski esareti başka kabda bize içirmekle bizi boğmasın.(HAŞİYE) Zîrâ hürriyet, müraat-ı ahkâm ve âdâb-ı şeri­atla ve ah­lâk-ı hasene ile tahakkuk ve neşvünema bulur. Sadr-ı ev­velin, yani sa­habe-i kiramın o zamanda âlemde vahşet ve cebr-i istibdad hükümferma olduğu halde, hürriyet ve adalet ve müsâvât­ları bu müddeaya bürhan-ı bahirdir. Yoksa hürriyeti sefahet, lezaiz-i nâmeşrua, israfat, tecavüzat, heva-i nefse ittiba’da serbestiyet ile tef­sir, amel etmek; bir padişahın esa­retinden çıkmakla, nefsin esaret-i rezilesinin altına girdikle­rinden milletin çocukluk isti’dadını ve sefih olduğunu gösterdiğinden; pa­ralanmış olan eski esarete (2) lâyık ve hürri­yete adem-i liyakat gösterir. Zîrâ sefih mah­cur­dur. Geniş, müşa’şa’ olan yeni hürriyet-i şer’iyeye adem-i liyakat, –zira çocuğa geniş olmaz– ve şanlı olan ittihad-ı millî,(3) bozulmuş ve mü­te­affin olan hâlât ile fena bir hastalığa hedef edecek­tir. Zîrâ ehl-i takva(1) ve vicdanın tefsiri böyle değil. Mezhebi de muhalif olacaktır. Biz Millet-i Osmaniye erkeğiz. Kamet-i merdane-i isti’dad-ı millimizde ka­dınla­rın libası gibi süslü sefahat ve hevesat ve israfat ya­kışmıyor. Bi­nae­naleyh aldanmayalım.

خُذْ مَا صَفَا دَعْ مَا كَدَرَ kaidesini düstur-ul amel yapalım. Şöyle ki: Ecnebiyede terakkiyat-ı medeniyeye yardım edecek noktaları (fünûn ve sanayi gibi) (2) maalmemnuniye alacağız.

Amma medeniyetin zünûb ve mesavîsi olarak bazı âdât ve ahlâk-ı sey­yie ki, ecnebîlerde (onlarda) mehasin-i kesîre-i medeniyesiyle mu­hat olduğu için çirkinliği o kadar göstermiyor. Biz ise aldığımız vakit sû’-i tali’ cihetiyle, sû’-i intihab vasıtasıyla müşkil-üt tahsil mehasin-i medeni­yeti terk, çocuk gibi heva ve hevese muvafık zünûb-u medeni­yeti kesbettiğimizden, muhannes veya mütereccile gibi (HAŞİYE) olu­ruz. Yani ka­rı er­kek gibi giyinse, karı süsüyle süslense muhanneslik-tir, yakışmaz. Merd-i valâhimmet, zîb ü zîverle müzahref cilveli hanım gibi olmamalı.

Elhasıl: Zünûb ve mesavi-i medeniyeti, (adet ve ahlâk-ı seyyieyi) hudud-u hürriyet ve medeni­yetimize girmekten seyf-i şeriatla yasak edece­ğiz. Tâ ki, medeniyetimi­zin gençliği ve şebabiyeti, zülâl-i ayn-ül hayat-ı şeriatla muhafaza olsun. Kesb-i medeniyette Japonlara iktida bize lâzımdır ki; onlar Avrupa’dan mehasin-i medeniyeti almakla bera­ber, her kavmin mabihil-bekası olan âdât-ı milliyeyi muhafaza ettiler. Bizim âdât-ı milliyemiz İslâmiyet’te neşv ü nema bulduğu için, iki cihetle sarılmak zarurîdir.

Ey hamiyetli ebna-yı vatan! Cem’iyet-i millî (3) ruhlarını feda et­mekle saadetimize yol açtılar. Biz de, bazı sefahât ve lezaizimizi terk ile onlara yar­dım edeceğiz. Zîrâ o sofra-yı nimete beraber oturuyoruz. Ef­kâr-ı fâ­side sahibi, yani hürriyet altında istibdadı ve mezalimi arzu eden­ler, mevt-i ebedîye mazhar olan zaman-ı mazînin cevfinde medfun olan istibdadatı veyahut seyl-i huruşan-ı zaman içinde yu­varlanmış olan me­zalimi, bir daha temaşa etmemek için, tarih-i ha­yat-ı hürriyetin beya­nıyla, mazî ve hâl meyanında delinmez bir sedd-i âhenin çekmek istiyo­rum.

Şöyle ki: Bu inkılab-ı azîm doğurduğu hürriyeti, meşveret-i şer’iyenin terbiyesine verse, bu milletin eski satvet ve kuvvetini ihya edecektir. Eğer veba ve ağraz-ı şahsiyeye müsadif olsa; istibdad-ı mut­laka dönecek. Hürriyet tam zamanında doğdu. Ahval ve ilcaât-ı zaman tam terbiyesine hizmet ister. Sun’î ve ihtiyarî değil, tâ ki çok külfete muhtaç olsun. Eski zaman gibi belki bu kadar tazyikatın te­siriyle me’yusiyet ve mahv olmak şanından olmayan hamiyet-i İslâmiye, o ka­dar galeyana gelmiş ki; güya hürriyet rahm-ı maderde tekemmül yaşına ka­dar gelmiş. Ka­dem-nihade-i saha-i vücûd olduğu anda hükümfermalı­ğını ilân ve hiçbir müsademata karşı tezelzüle ve delinmeğe uğramayacak bir sedd-i âhenin gibi veyahut taht-ı Belkıs gibi beş hakâik-i sabite üze­rine teessüs ede­cek!..

Birinci Hakikat: (Hal-i içtimadır) Mecmu’da bir kuvvet bulu­nur, hiçbir ferd o kuv­vete mâlik olamaz. Bir kalın şerit ile eczasından ince bir telin kuvveti gibi… veyahut efkâr-ı umumiyeyi mutazammın yeni hükûmetimiz ve eski hükûmetlerimiz gibi…(*)

Ey millet! Biz şimdi kalın şeridiz. Her kim muhalefet ve hodserane ile bunu zaîf etse, umumun hakkına affolunamaz bir cina­yet­tir.

İkinci Hakikat: Zaman-ı salifte, yani galebe-i vahşet vaktinde âlemde hükümferma; vahşetin mahsulü ve tedennî ve inkırazın mahkûmu olan kuvvet ve cebrin saltanatı idi. Bunlar (yani kuvvet ve cebir) Her­hangi devletin deveran-ı demi yerine girmiş ise, o devleti kendi gibi ömr-ü tabiîyle kayd ve ecel-i inkirazın pençesine vermiş. Ve öyle devletlerin sahaif-i tarihiyeleri (satırları) baykuşların âşiyanı gibi satırları inkı­razla­rını çağırıyorlar, bağırıyorlar.

Ve tasallut-u medeniyetin(1) zamanında âlemin hükümranı, ilim ve mâ­ri­fettir. Müvellidi medeniyet ve şanı tezeyyüd ve ömrü ebedî olduğun­dan, herhangi devletin hayat ve müdebbiri olmuş ise, o hükûmeti(2) kendi gibi kayd-ı ömr-ü tabiîden ve ecel-i inkırazdan tahlis ve küre-i arz kadar yaşamasına isti’dad vermiş. Kitab-ı Avrupa sahaifi bunu alenen göste­ri­yor. Bu hakikata misal isterseniz, eski hükümetimize ve yeni hü­kümeti­mize bakınız.

Eğer denilse: Şimdiye kadar bu hükûmet-i zaîfeyi(3) âdi adam­lar idare edebilirdi. Amma bu kadar metin ve dehşetli, kaviyyen emel etti­ğimiz yeni hükûmeti (yeni devleti) omuzunda taşıya­cak hârika ve dâhî adamlar(4) lâ­zımken, Asya ve Rumeli tarlası acaba öyle mahsu­lât vere­cek mi?

Buna cevab: Eğer başka inkılablar başa gelmezse, evet!..

Ve Üçüncü Hakikat’a dikkat et. Şöyle ki: Bu zaman-ı mazîde insan isti’dad-ı gayr-ı mütenahiye mâlik iken, o kadar dar ve mahdud daire içinde hareket ediyordu ki; güya insan iken hayvan gibi yaşadığından, ef­kâr ve ahlâkı o daire nisbetinde tedennî etmiş ve mahsur kalmış idi. Şimdi bu şer’î hürriyet-i âdilane yaşasa, fikr-i be­şe­rin ağır zincirle­rini pa­ralamakla ve isti’dad-ı terakkiye karşı sedleri herc ü merc(5) ede­rek o kü­çük daireyi dünya kadar tevsi’ edebilir. Hattâ be­nim gibi bir köylü âdi adam, süreyya kadar ulvî olan idare-i umumîyi nazara ala­cak. Âmâl ve müyulatın filizlerini orada bağlayacak. Ve herbir fiil ve tavrının orada bir ihtizaz ile zîmedhal bulunacağından, himmeti Süreyya kadar tealî ve ah­lâkı o derece tekemmül ve efkârı memalik-i Osmaniye kadar tevessü’ ede­ce­ğinden; Eflatunları ve İbn-i Sina’ları ve Bismark’ları ve De­kart’ları ve Taftazanî’leri inşâallah geri bırakacak. Bu kuvvetli Asya ve Ru­mili tar­lası çok şübban-ı vatan mahsulü vereceğinden(1) kaviyyen ümidvarız.

Lâsiyyema şu memalik-i Osmaniye umum enbiyanın mahall-i zu­hûru ve düvel-i mütemeddine-i salifenin mehd-i teşekkülü ve şems-i İslâmiyetin maşrık-ı tulû’u olduğundan, insanların fıtratlarında (bu üç şeyi) ektikleri, isti’dadat-ı kemâl bu hürriyetin yağmuru ile neşv ü nema bulsa, herkesin isti’dadı ve fikr-i münevveri Şecere-i Tûbâ gibi dal, bu­dakları her tarafa açacaktır. Ve şarkı garba nisbeti, seheri gu­ruba nisbeti gibi edecektir. Eğer sevs-ı ataletle ve semûm-u ağraz ile kurutul­mazsa!.

Dördüncü Hakikat: Şeriat-ı Garra Kelâm-ı Ezelî’den geldiğin­den ebede gidecektir. Zîrâ şecere-i meyl-ül istikmal, âlemin dalı olan insan­daki meyl-üt terakkinin muhassal ve semeresi olan isti’dadının telahuk-u ef­kârla hasıl olan netaici teşerrüb ve tegaddi ile büyümesi nisbetinde, Şe­riat-ı Garra aynen maddî zîhayat gibi tevessü’ ve inti­bak edeceğinden ezelden gelip ebede gideceğine bürhan-ı bahirdir.(2) Asr-ı Saadet, sadr-ı ev­velin hürriyet ve adalet ve müsâvâtı -bahusus o zamanda- delil-i kat’îdir ki,(3) Şeriat-ı Garra müsâvâtı, adaleti ve hürriyet-i hakkı cemî’-i revabıt ve levazımatıyla câmi’dir.

İmam-ı Ömer (R.A.) ve İmam-ı Ali (R.A.) ve Salahaddin-i Eyyubî-i Kürdî (R.H.) âsârı bu müddeaya delil-i alenîdir. Buna binaen kat’iyyen hükmediyorum: Şimdiye kadar noksaniyatimiz ve tedenniyâtımız ve sû’-i ahvalimiz dört sebebden gelmiş:

1- Şeriat-ı garranın adem-i müraat-ı ahkâmından..

2- Bazı müdahinlerin keyfemayeşâ sû’-i tefsirinden..

3- Zahirperest âlim-i cahil, veyahut cahil-i âlimin taassubat-ı nâ-bemahallinden..

4- Sû’-i tali’ cihetiyle, sû’-i intihab tarîkıyla müşkil-üt tahsil, Av­rupa mehasinini terk ederek, çocuk gibi heva ve hevese muvafık zünub ve mesavî-i medeniyeti tutî gibi takliddir ki, bu netice-i seyyie zuhûr ediyor. Memurîn hakkıyla vazifesini îfa etse, memur olmayan ilcaât-ı zamana muvafık sa’yetse, sefahete vakit bulmayacaktır.(1) Bu iki kıs­mın herhan­gi­sinden bir ferd, sefahete inhimak gösterdi ise, bu heyet-i iç­tima­iye içinde muzır bir mikrop suretine giriyor.

Beşinci Hakikat: Zaman-ı sâbıkta (salifde) revabıt-ı içtima’ ve le­va­zım-ı taayyüş(2) ve fevaid-i medeniyet o kadar tekessür ve teşa’ub et­medi­ğinden, bazı kalil adamların fikri, devletin idaresine yarı kâfi gibi idi. Amma bu zamanda revabıt-ı içtima’ o kadar tekes­sür (3) ve leva­zım-ı taay­yüş o derece taaddüd ve semerat-ı medeni­yet o kadar tefennün etmiş ki, ancak yalnız kalb-i millet hük­münde olan meclis-i meb’usan ve fikr-i ümmet makamında olan meşveret-i şer’î ve seyf ve kuvvet-i medeni­yet menzilinde bulunan hürri­yet-i efkâr o devleti taşıyabilir. Ve idare ve ter­biye edebilir. Bu hakikata misal; eski hükûmet-i müstebide ve yeni hükûmet-i meşrutadır.

Üçüncü Hakikat’ın bana verdiği vazife ile ve Hürriyetin ferman-ı me­zuniyetiyle “üç şey” ihtar ediyorum:

Birinci: (4) Bir cisim birden zerrattan tahallül, yeni zerrattan te­şek­kül eylemesi muhal olacağından, cism-i devletin birden memurîni ref’ ve ye­nilerini ikame eylemesi muhal olmasa da, müteazzirdir. Bi­naena­leyh isti’dadı habis ve kabil-i ıslah olmayan adamları zâten cism-i devlet def’-i tabiî ile ifraz edecektir. Amma kabil-i ıslah olan­lar, zâten güneş daha garbdan tulû’ etmediğinden tövbenin kapısı açıktır. Bunların tecrübele­rinden isti­fade etmeli. Bunların yerini dolduracak kırk sene lâzım. Yoksa umum aleyhinde idare-i lisan ve terzil etmek, bu şanlı olan ittihad-ı mil­leti –bo­zulmuş olan bazı efkâr ve ahlâklarına binaen– bir hastalığa hedef ede­cektir.

İkinci (İkincisi): Ben Kürdistan dağlarında büyümüş idim. Mer­kez-i hilafeti güzel tahayyül ediyordum. Vakta, bundan yedi-sekiz ay mukad­dem Dersaadet’e (İstanbul’a) geldim. Gördüm ki: İstanbul te­vahhuş ve te­nafür-ü kulûb se­bebiyle medenî libasını giymiş vahşi bir adama ben­zerdi. Şimdi ittihad-ı millî ve (muhabbet-i milliye sebe­biyle) medenî adam, fakat yarı medenî ve yarı vahşi libasında bize arz-ı dîdar ediyor. Evvel Kürdistanda fenalığın sebebi, Kürdistan uzvu hastalanmış zannedi­yordum. Vakta ki, hasta olan İstanbul’u gördüm. Nabzını tuttum. Teşrih ettim. Anladım ki, kal­bteki hastalık­tır, her tarafa sirayet eder. Tedavi­sine çalıştım, bir diva­nelikle taltif edildim.

Hem de gördüm ki; medeniyet-i hakikiyeyi teşkil eyleyen İslâmi­yet, maddî cihetinde medeniyet-i hazıradan pek geri kalmış. Güya İs­lâmiyet sû’-i ahlâkımızdan darılmış mazî tarafına dönüp gidiyor, Zaman-ı Saa­dete bizi şikayet edecektir. Bunun en büyük sebebi; istibdaddan sonra, mürşid-i umumî olan üç büyük şubenin –ki “cümlenin maksudu bir amma rivayet muhtelif” veyahut

عِبَارَاتُنَا شَتَّى وَ حُسْنُكَ وَاحِدٌ وَ كُلٌّ اِلَى ذَاكَ الْجَمَالِ يُشِيرُ

beytinin mâsadakı olan ehl-i medrese ve ehl-i mekteb ve ehl-i tekyenin– tebayün-ü efkâr ve tehalüf-ü meşaribidir.

Bu tebayün-ü efkâr, ahlâk-ı İslâmiyenin esasını sarsmış ve ittihad-ı mil­leti çatallaştırmış ve terakkiyat-ı medeniyeden geri bı­rakmıştır. Zîrâ biri if­rat ile diğerini tekfir ve tadlil ediyor.. Ve öteki tefrit ile onu (*) techil ve gayr-ı mutemed addediyor.

Bunun çaresi, tevhid ile tevahhüd; ve efkârlarının mabeyninde (**) teyid-i mü­nasebet ile musalaha… Tâ i’tidal noktasında musafaha ile bir­leşmekle, aheng-i terakkiyi ihlâl etmesinler.

Üçüncüsü: Ben vâizleri (vaizlerin bazısını) dinledim. Nasihatları bana tesir etmedi. Dü­şündüm, kasavet-i kalbimden başka üç sebeb bul­dum:

Birincisi: Zaman-ı hazırayı zaman-ı salifeye kıyas ederek yalnız tas­vir-i müddeayı parlak, mübalağalı gösteriyorlar. Tesir ettirmek için isbat-ı müddeâ ve ikna-i müteharri-i hakikat lâzım iken ihmal ediyorlar.

İkincisi: Bir şeyi tergib veya terhib etmekle ondan daha mühim şeyi tenzil edeceklerinden, müvazene-i şeriatı (iyice) muhafaza etmi­yorlar.

Üçüncüsü: Belâgatın muktezası olan muktezay-ı hale mutabık, yani ilcaât-ı za­mana muvafık, yani teşhis-i illete münasib söz söyle­mezler. Güya insan­ları eski zaman köşelerine çekiyorlar, sonra ko­nuşuyorlar.

Hasıl-ı kelâm: Büyük vaizlerimiz hem âlim-i muhakkik olmalı, tâ isbat ve ikna’ etsin. Hem hakîm-i müdakkik olmalı, tâ müvazene-i şeriatı bozmasın. Hem belîğ-i mukni’ olmalı, tâ mukteza-yı hal ve ilcaât-ı za­mana mutabık söz söylesin ve mizan-ı şeriatla tartsın ve böyle olması da şarttır.

Yaşasın Şeriat-ı Garra!.. Yaşasın adalet-i İlahî!..(*) Yaşasın ittihad-ı millî!.. Ölsün ihtilaf!.. Yaşasın muhabbet-i millî!.. Gebersin ağraz-ı şah­siye ve fikr-i intikam!.. Yaşasın şecaat-ı mücessem (mü­cesseme) asker­ler!.. Yaşasın satvet-i müşahhas ordular!..(ımız) Yaşa­sın akıl ve tedbir-i mücessem dindar cem’iyet-i ahrar!.. Yaşasın ya­raları tedavi etmek fik­rinde olan Halife-i Peygamber!..

Kürdistan dağ ağacının meyvesi, hazmı sakildir.. Dikkatlice çiğne­yi­niz, ta hazmolsun… Yoksa helâl etmeyeceğim.

Eğer siz de –iki gazeteci nasıl sözümü tahrif etmiş– öyle okursa­nız, Allah imdad eyleye. İrticalen söylemişim, lâkin her bir kelimede bir maksadım var. Dikkat ediniz, tâ ki:

وَ اۤفَتُهُ مِنَ الْفَهْمِ السَّقِيمِ @ وَ كَمْ مِنْ عَائِبٍ قَوْلاً صَحِيحًا

ye mâsadak olmayasınız vesselam." (Asar-ı Bediyye sh: 477)